Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών περιέχει δύο εξαιρέσεις από την παραπάνω απαγόρευση. Η πρώτη επιτρέπει στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να χρησιμοποιήσει βία εκ μέρους του ΟΗΕ για τη διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας. Ωστόσο, απαιτείται ομόφωνη απόφαση από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας πριν από μια τέτοια χρήση βίας. Η δέυτερη εξαίρεση είναι το άρθρο 51 που αναγνωρίζει το εγγενές δικαίωμα ενός κράτους για αυτοάμυνα αλλά και για συλλογική αυτοάμυνα έναντι ένοπλης επίθεσης.
Ο Ρώσος Πρόεδρος Πούτιν στην ομιλία του στις 23 Φεβρουαρίου 2022 προσπάθησε να νομιμοποίηση την Ρωσική εισβολή λέγοντας ότι είναι σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και παρέπεμψε στο άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Υποστήριξε ότι η εισβολή της Ρωσίας ήταν μια πράξη αυτοάμυνας αλλά και συλλογικής αυτοάμυνας που προστατεύει τόσο τη Ρωσία όσο και τους αυτονομιστικούς θύλακες στο Ντόνετσκ και το Λουχάνσκ από μια ένοπλη επίθεση από την Ουκρανία και το ΝΑΤΟ.
Ωστόσο, οι ισχυρισμοί του Πούτιν στερούνται νομικής αξίας. Πρώτον, η Ουκρανία δεν έχει επιτεθεί στη Ρωσία, ούτε έχει απειλήσει να επιτεθεί στη Ρωσία. Δεύτερον, ενώ το νομικό δόγμα της συλλογικής αυτοάμυνας επιτρέπει σε ένα κράτος να υπερασπιστεί ένα άλλο κράτος που δέχεται επίθεση, οι αυτονομιστικοί θύλακες στο Ντόνετσκ και το Λουχάνσκ δεν είναι κράτη αλλά αποτελούν κυρίαρχο έδαφος της Ουκρανίας. Το άρθρο 51 δεν ισχύει για μη κράτη και δεν μπορεί να το επικαλεστεί η Ρωσία (η οποία πρέπει να σημειωθεί μόνο πριν λίγες μέρες αναγνώρισε αυτούς τους θύλακες ως ανεξάρτητα κράτη – σε αντίθεση με τον υπόλοιπο κόσμο).
Τρίτον, οι ισχυρισμοί της Ρωσίας στερούνται τεκμηριωμένης βάσης, καθώς η Ουκρανία δεν έχει επιτεθεί σε αυτούς τους θύλακες, τουναντίον μάλλον η από Ρωσία οπλισμένη πολιτοφυλακή προσπάθησε να επιβάλει την απόσχιση προκαλώντας ένοπλη σύγκρουση εκεί. Τέλος, ακόμα κι αν η Ρωσία μπορούσε να δώσει μια κάποια νομική αιτιολόγηση στην εισβολή, αυτό δεν δικαιολογεί μια πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία και την εκτυλισσόμενη ανθρωπιστική καταστροφή.
Διεθνές Δίκαιο και Πολιτική
Η σχέση μεταξύ διεθνούς δικαίου και πολιτικής ήταν πάντα μια πολύπλοκη υπόθεση. Ο βαθμός στον οποίο η εθνική ασφάλεια θα πρέπει να επηρεαστεί από το διεθνές δίκαιο ή από ζητήματα «ηθικής» παραμένει θέμα σοβαρής συζήτησης μεταξύ μελετητών και αξιωματούχων εξωτερικής πολιτικής. Για δεκαετίες η Δύση και οι παγκόσμιοι σύμμαχοί της έχουν υιοθετήσει μια πιο φιλελεύθερη διεθνή άποψη για τις διεθνείς σχέσεις. Έχουν θεσπίσει διεθνείς κανόνες και θεσμούς μεταξύ κρατών με στόχο τη μακροπρόθεσμη συνεργασία και την αποτελεσματική επίλυση διαφορών. Είναι η «θεσμοποιημένη συνεργασία μεταξύ των χωρών βάσει καθιερωμένων κανόνων και αμοιβαίου σεβασμού» που ενστερνίζονται οι υποστηρικτές του φιλελεύθερου διεθνισμού. Προβάλλουν τις αξίες «της διεθνής τάξης, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ανεκτικότητας στις διεθνείς σχέσεις». Επιπλέον, οι φιλελεύθεροι διεθνιστές υποστηρίζουν ότι η υιοθέτηση δημοκρατικών αρχών από τα κράτη είναι το κλειδί για τη διασφάλιση της ειρήνης, καθώς οι δημοκρατίες θεωρούνται ότι σπάνια πηγαίνουν σε πόλεμο μεταξύ τους.
Αντίθετα, εισηγητές του πολιτικού ρεαλισμού στις διεθνείς σχέσεις πιστεύουν στην αναρχική φύση του κόσμου. Αμφισβητούν τον βαθμό στον οποίο το διεθνές δίκαιο έχει (ή και πρέπει να έχει) οποιαδήποτε βαρύτητα στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής ασφάλειας. Οι θεωρητές του ρεαλισμού υποστηρίζουν ότι τα κράτη δεν πρέπει πάντα να συμμορφώνονται με τις νομικές τους υποχρεώσεις, ειδικά όταν κάτι τέτοιο απειλεί εθνικά συμφέροντα. Σημείο αναφοράς της θεωρίας του ρεαλισμού αποτελεί ο Διάλογος των Μήλιων με τους Αθηναίους όπως μας το μεταδίδει ο αρχαίος Ιστορικός και στοχαστής Θουκυδίδης και ιδιαίτερα στην διακήρυξη των Αθηναίων ότι «το πρότυπο της δικαιοσύνης εξαρτάται από την ισότητα της δύναμης να επιβάλλει τη δικαιοσύνη και ότι στην πραγματικότητα οι ισχυροί κάνουν αυτό που τους επιτρέπει η δύναμη τους να κάνουν και οι αδύναμοι αποδέχονται αυτό που πρέπει να δεχτούν λόγο της αδυναμίας τους».
Ηγέτες όπως ο Ρώσος Πρόεδρος Πούτιν, ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ Τραμπ, ο Κινέζος Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ και ο Τούρκος Πρόεδρος Ερντογάν εμφανίζονται πιο κοντά στο ρεαλιστικό θεώρημα ότι «η δύναμη παράγει δίκαιο» στις διεθνείς σχέσεις σε αντίθεση με την άποψη που βασίζεται σε πιο δημοκρατικούς και νομικούς κανόνες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επίθεση του Πούτιν στην Ουκρανία αποτελεί και επίθεση στη φιλελεύθερη δημοκρατική άποψη του κόσμου.
Είναι νεκρό το Διεθνές Δίκαιο;
Ο Πρόεδρος Πούτιν, στην ομιλία του στις 23 Φεβρουαρίου 2022, και σε προσπάθεια να δικαιολογήσει τις πράξεις του κατήγγειλε ότι στο παρελθόν υπήρξαν Δυτικές παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου στο Κοσσυφοπέδιο, το Ιράκ και τη Λιβύη. Φυσικά, αυτό δεν μπορεί να νομιμοποίηση την εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία σήμερα. Ωστόσο, υπάρχει ένα στοιχείο αλήθειας ότι η απαγόρευση της χρήσης βίας και ο σεβασμός της εδαφικής ακεραιότητας έχει υπονομευθεί σε κάποιες περιπτώσεις από τη Δύση στο παρελθόν. Ωστόσο αυτό δεν καθιστά και δεν πρέπει να καθιστά το διεθνές δίκαιο νεκρό ή άσχετο. Το να το κρίνουμε έτσι είναι λάθος και υπεραπλούστευση.
Το διεθνές δίκαιο είναι αυτό που όλοι επικαλούνται και που διαμορφώνει τη συζήτηση σήμερα. Ενώ ο Πρόεδρος Πούτιν παραβιάζει κατάφωρα τον Χάρτη του ΟΗΕ, εξακολουθεί να προσπαθεί να υπερασπιστεί τη συμπεριφορά του κάνοντας έκκληση σε εξαιρέσεις ή δικαιολογίες που περιλαμβάνονται στον ίδιο τον Χάρτη του ΟΗΕ. Ωστόσο ακόμα πιο σημαντικό είναι ότι, ενώ το διεθνές δίκαιο δεν ήταν σε θέση να εμποδίσει τη Ρωσία να διεξαγάγει πόλεμο εναντίον της Ουκρανίας, υπάρχει νόμος και είναι η παραβίαση αυτού του διεθνούς δικαίου που έχει οδηγήσει σε παγκόσμιες κυρώσεις, διαμαρτυρίες, διαφωνίες και απονομιμοποίηση του Πούτιν και της ρωσικής πολιτικής.
Η απόφαση του Ρώσου Πρόεδρου Πούτιν να εισβάλει στην Ουκρανία σηματοδοτεί το τέλος της μεταψυχροπολεμικής εποχής. Το τι θα ακολουθήσει παραμένει άγνωστο. Ωστόσο, οι αξίες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της εδαφικής ακεραιότητας και του κράτους δικαίου δεν πρέπει ποτέ να εγκαταλειφθούν. Οι δημοκρατίες δεν θα πρέπει να κατευνάσουν αλλά τουναντίον πρέπει ενωμένες να καταπολεμούν την επιθετικότητα και την παραβίαση του διεθνούς δικαίου όπου αυτό διαπράττεται. Βέβαια, οι δημοκρατίες θα πρέπει επίσης να διασφαλίζουν ότι και αυτές οι ίδιες τηρούν αυτές τις αξίες και ότι και οι ίδιες πάντα σέβονται το διεθνές δίκαιο. Τέλος, οι πολίτες των δημοκρατικών κρατών δεν πρέπει ποτέ να θεωρούν δεδομένη τη σημασία του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας, του φιλελευθερισμού και των δημοκρατικών θεσμών και θα πρέπει να κατανοήσουν πόσο εύκολα όλα αυτά μπορούν να εξαφανιστούν όταν αυταρχικοί δημαγωγοί αναλαμβάνουν την εξουσία.
Πρέπει να αντιταχθούμε στις πολεμικές ενέργειες του Πρόεδρου Πούτιν. Όχι μόνο επειδή πρέπει να στηρίξουμε τον ουκρανικό λαό απέναντι στην βία και στην επιθετικότητα, αλλά και επειδή πρέπει να υπερασπιστούμε την ύψιστη αρχή ότι οι σχέσεις μεταξύ κρατών πρέπει πάντα να διαμορφώνονται από το νόμο και τις νομικές αρχές και όχι με τον αυταρχισμό και την επιβολή βίας.
Βασίλης Θεοδοσίου Γιαβρής
Δικηγόρος & Πολιτικός Επιστήμονας (Διεθνείς Σχέσεις)
